Geologos 11 Ilcewicz-Stefaniuk ...
Geologos 11 Ilcewicz-Stefaniuk Rybicki Slomka Stefaniuk, AGH GiG WGGiOŚ (I stopień), Inwentaryzacja ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->Danuta Ilcewicz-Stefaniuk, Stanisław Rybicki,Tadeusz Słomka, Michał StefaniukPowierzchniowe ruchy masowew Polsce – przeglądMass movements in Poland – a reviewStreszczenie: W artykule przedstawiono wyniki inwentaryzacji i badań wykonanychw latach 2002–2005 dla ponad 700 osuwisk na obszarze Polski (z wyjątkiem Karpat).Inwentaryzację wykonano na podstawie studiów archiwalnych i zweryfikowano orazuzupełniono poprzez prace polowe. Wyniki inwentaryzacji przedstawiono w „Kar-tach inwentaryzacyjnych osuwisk”. Prace inwentaryzacyjne obejmowały pomiary to-pograficzne, opracowanie planów i przekrojów, wykonanie dokumentacji fotogra-ficznej oraz wypełnienie karty inwentaryzacyjnej osuwiska. Znacznie większa odprzewidywanej skala obserwowanych zjawisk osuwiskowych spowodowała koniecz-ność koncentracji prac inwentaryzacyjnych na wybranych, szczególnie zagrożonychobszarach. Wyodrębniono zespoły osuwisk o podobnych cechach i określono szeregstref o względnie intensywnych procesach osuwiskowych.Słowa kluczowe:ruchy masowe, osuwiska, inwentaryzacja, karta inwentaryzacyj-na, baza danychAbstract: The general results of inventory and investigations of over 700 landslidesin Poland (excluding of the Carpathians area) made during 2002–2005 are pre-sented. The inventory was based on archive data and verified and supplemented byfield works. Landslides were reported by “Landslide inventory cards”. The inventoryincluded topographic measurements, preparing outlines and sections and takingphotos and filling in landslide inventory cards. A much bigger scale of observed land-slides phenomena than it was anticipated, caused necessity to concentrate the inven-tory on selected endangered areas. Sets of landslides were distinguished and severalzones with relatively intense landslides were separated.Key words:mass movements, landslides, inventory, inventory card, databaseDanuta Ilcewicz-Stefaniuk, Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Geologii, Geofizyki iOchrony Środowiska, 30-059 Kraków, al. Mickiewicza 30, e-mail:ilcewicz@geo-log.geol.agh.edu.plStanisław Rybicki, Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Geologii, Geofizyki i OchronyŚrodowiska, 30-059 Kraków, al. Mickiewicza 30, e-mail:rybicki@geolog.geol.agh.edu.plTadeusz Słomka, Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Śro-dowiska, 30-059 Kraków, al. Mickiewicza 30, e-mail:slomka@geolog.geol.agh.edu.plMichał Stefaniuk, Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Geologii, Geofizyki i OchronyŚrodowiska, 30-059 Kraków, al. Mickiewicza 30, e-mail:stefan@geolog.geol.agh.edu.pl366Danuta Ilcewicz-Stefaniuk, Stanisław Rybicki, Tadeusz Słomka, Michał StefaniukWstępW latach 2002–2005 wykonana została inwentaryzacja powierzchniowych ruchówmasowych na terenie Polski, zweryfikowana i uzupełniona przez prace terenowe.Obszar badań obejmował terytorium całego kraju z wyłączeniem Karpat, którebyły przedmiotem oddzielnego opracowania. Głównym zadaniem prac inwentary-zacyjnych było stworzenie krajowej bazy danych obejmującej zagrożenia geodyna-miczne, niezbędnej do podejmowania działań profilaktycznych oraz opracowaniaplanów zagospodarowania przestrzennego.Miejsca występowania osuwisk zostały udokumentowane za pomocą „Kartydokumentacyjnej osuwiska” (Rybicki, 2005). Prace terenowe polegały na spraw-dzeniu w terenie wytypowanych obszarów, zlokalizowaniu osuwisk lub innychzjawisk geodynamicznych i naniesieniu ich na mapę, zinwentaryzowaniu odszuka-nych obiektów poprzez wykonanie ich pomiarów, sporządzeniu planów i przekro-jów, wypełnieniu kart dokumentacyjnych oraz wykonaniu fotografii. Inwentaryza-cją objęte miały zostać, z założenia, wszystkie przejawy zagrożeń geologicznych.Znacznie większa od przewidywanej skala obserwowanych zjawisk spowodowałakonieczność koncentracji na wybranych obszarach i strefach szczególnie zagrożo-nych (Lemberger, (red.), 2005).Metodyka prac inwentaryzacyjnychPrzed przystąpieniem do inwentaryzacyjnych prac terenowych wykonane zostałystudia archiwalne i literaturowe. Polegały one na przeglądzie wszelkich dostęp-nych danych archiwalnych i publikacji dotyczących powierzchniowych ruchówmasowych na obszarze Polski lub ogólnie – zagrożeń geologicznych (Ilcewicz-Ste-faniuk, 2005a). W ramach tej pracy przeanalizowano szczegółowe mapy geologicz-ne, geomorfologiczne i szkice geologiczno-inżynierskie, istniejące katalogi osu-wisk, zdjęcia lotnicze oraz dokumentacje przedsiębiorstw budowy dróg, mostów ikolei, a także przeprowadzono wywiady z pracownikami lokalnych władz admini-stracyjnych. Miejsca występowania osuwisk zostały udokumentowane za pomocąopracowanej dla potrzeb inwentaryzacji „Karty dokumentacyjnej osuwiska” (Ry-bicki, 2005), która zawiera następujące dane:1) dokładną lokalizację (współrzędne geograficzne, lokalizacja na mapie topogra-ficznej),2) charakterystykę osuwiska (sytuacja geomorfologiczna, sytuacja geologiczna,charakterystyka geometryczna, rodzaj osuwiska, warunki hydrogeologiczne,rozwój osuwiska w czasie, przyczyny powstania osuwiska),3) szkody wywołane osuwiskiem,4) wskazania dla prac zabezpieczających,5) plan (szkic) osuwiska oraz przekrój przez osuwisko,6) aktualne fotografie osuwiska.Powierzchniowe ruchy masowe w Polsce – przegląd367Wzór karty dokumentacyjnej osuwiska nawiązuje do wytycznych grupy robo-czej UNESCO ds. Inwentaryzacji Osuwisk oraz Komisji ds. Osuwisk IAEG (A su-ggested… 1990) oraz wzorów podobnych kart opracowanych w PaństwowymInstytucie Geologicznym (Rączkowski, 2002) i Generalnej Dyrekcji Dróg Publicz-nych (Nowacki i in., 1999). Generalną zasadą przyjętą we wzorze karty było unika-nie opisów słownych i dostosowanie jej struktury i form zapisu danych do potrzebkomputerowej bazy danych. Ponieważ rejestracja osuwisk obejmowała cały obszarPolski (z wyłączeniem Karpat), a specyfika osuwisk, ich geneza i warunki występo-wania (geologiczne, hydrogeologiczne, geomorfologiczne) były różne, wzór kartydokumentacyjnej musiał uwzględniać różne czynniki. Z tego powodu karta jestrozbudowana w zakresie treści merytorycznej. Ma to jednak ułatwić i przyspieszyćprace inwentaryzacyjne w terenie, prowadzone przez różne grupy geologów, wyeli-minować dowolność opisów osuwisk i warunków ich występowania, a także ujed-nolicić treść i zakres informacji o osuwisku.Prace inwentaryzacyjne w terenie polegały na sprawdzeniu wcześniej ustalo-nych obszarów i zlokalizowaniu osuwisk lub innych powierzchniowych ruchówmasowych oraz zinwentaryzowaniu odszukanych obiektów. W ramach prac in-wentaryzacyjnych wykonane zostały niezbędne pomiary topograficzne i geodezyj-ne oraz sporządzone szkice topograficzne, plany obiektów i ich przekroje wzdłużreprezentatywnych profili. W miarę możliwości makroskopowo zbadane zostałygrunty budujące koluwium i jego najbliższe otoczenie. Wykonano także obszernądokumentację fotograficzną każdego zinwentaryzowanego obiektu. W tereniewstępnie wypełniono też karty dokumentacyjne. Dokładna lokalizacja osuwisk na-niesiona została na mapę topograficzną w skali 1:25 000, a współrzędne geogra-ficzne określano za pomocą pomiarów GPS. Dla wybranych osuwisk, stwarza-jących istotne zagrożenie dla otoczenia, wykonane zostały dokładne pomiarygeodezyjne, badania geoelektryczne metodą tomografii opornościowej i płytkiewiercenia geologiczne. Celem tych prac było przygotowanie wstępnych danych doopracowania cyfrowych modeli osuwisk i wstępne ich rozpoznanie poprzedzająceewentualne rutynowe monitorowanie procesów osuwiskowych (Ilcewicz-Stefa-niuk i in., 2005b).Wyróżnione obszary badańWykonane badania, chociaż niekompletne, pozwalają na podjęcie próby syntetycz-nej analizy stanu zagrożenia powierzchniowymi ruchami masowymi w kraju i wy-dzielenie obszarów o podwyższonym jego stopniu. Biorąc pod uwagę zespoły osu-wisk o podobnej genezie i podobnych uwarunkowaniach geologicznych igeomorfologicznych oraz strefy ich koncentracji, wyodrębniono następujące rejonyobjęte względnie intensywnymi procesami osuwiskowymi: wybrzeże Bałtyku,głównie na odcinkach klifowych i w wąskich strefach abrazji brzegów, obszar poje-zierzy północnej Polski, dolinę Wisły wraz z dolnymi odcinkami dolin jej dopły-wów, obszar Lubelszczyzny wraz z Roztoczem, Góry Świętokrzyskie i tereny przy-ległe, pasmo górskie Sudetów i jego rejony przedgórskie oraz zapadlisko368Danuta Ilcewicz-Stefaniuk, Stanisław Rybicki, Tadeusz Słomka, Michał Stefaniukprzedkarpackie (ryc. 1, Ilcewicz-Stefaniuk i in., 2006a). Nie wszystkie więc rejonykraju, pomijając Karpaty, zostały objęte inwentaryzacją, a i w wymienionych wyżejrejonach nie zinwentaryzowano wszystkich osuwisk z uwagi na różne ograniczenia(czas przeznaczony na inwentaryzację, środki finansowe itp.). Większość dużychosuwisk na wymienionych wyżej obszarach została jednak zinwentaryzowana.Na wybrzeżu Bałtyku inwentaryzacją objęto 101 większych osuwisk, główniena odcinkach klifowych, w strefach brzegowych Wysoczyzny Pojezierza Kaszub-Ryc. 1. Schematyczny szkic lokalizacyjny inwentaryzowanych rejonów osuwiskowych na te-renie kraju; I–I – wyróżnione strefy występowania osuwisk: I – wybrzeże Bałtyku, II – ob-szar pojezierzy, III – dolina Wisły, IV – pokrywy lessowe Lubelszczyzny i okolic Sando-mierza, V – obszar świętokrzyski, VI – zapadlisko przedkarpackie, VII – obszar sudeckiFig. 1. Schematic location outline of catalogued landslide regions; I–II – separated zones oflandslides occurrences: I – the Baltic Seashore, II – Lace Districts area, III – the VistulaRiver valley, IV – loess covers of Lublin Region and Sandomierz vicinity, V – Holly CrossMountains area, VI – Carpathians Foredeep, VII – Sudetic areaPowierzchniowe ruchy masowe w Polsce – przegląd369skiego, Wysoczyzny Główczyc, na Pobrzeżu Koszalińskim, w rejonie Gdańska itd.Na obszarze wzgórz morenowych północnej Polski zinwentaryzowano 391 osu-wisk. Większość położona jest na zboczach dolin rzecznych i potoków w obrębieskarp przykorytowych oraz na zboczach jeziornych zbiorników wodnych (Ilce-wicz-Stefaniuk i in., 2005b). W dolinie Wisły i dolnych odcinkach jej dopływówzinwentaryzowano 84 osuwiska. Wyróżniono tu kilka rejonów większej koncentra-cji osuwisk: a) rejon Niziny Nadwiślańskiej w pobliżu Nowego Brzeska, b) okoliceSandomierza, c) rejon Skarpy Warszawskiej, d) rejon Zalewu Włocławskiego, e)rejon Kujaw (Ilcewicz-Stefaniuk, Stefaniuk, 2006b). We wszystkich rejonach osu-wiska występują na wysokich zboczach doliny Wisły i jej dopływów oraz w zbo-czach wąwozów rozcinających krawędzie doliny Wisły. Na obszarze Lubelszczyznyinwentaryzacją objęto 24 większe osuwiska. Występowały one na zboczach wynie-sionych form morfologicznych, skarpach parowów i wąwozów w obrębie pokrywylessowej (Borecka, Kaczmarczyk, 2005).W obszarze świętokrzyskim zinwentaryzowano 16 osuwisk spośród znacznieliczniejszych tu przejawów zjawisk geodynamicznych. Osuwiska występują tutajgłównie w pokrywie zwietrzelinowej starszego podłoża oraz na obrzeżeniu GórŚwiętokrzyskich w pokrywie lessowej. W rejonach przedgórskich zapadliska przed-karpackiego, w jego zachodniej części, inwentaryzacją objęto 21 większych osuwisk,głównie na zboczach i wierzchowinach wyniesień morfologicznych oraz głębiejwciętych dolin erozyjnych. Osuwiska występują w obrębie lessopodobnych, plejsto-ceńskich utworów pokrywowych oraz iłów mioceńskich i w strefie kontaktu tychdwóch formacji. W Sudetach i ich rejonach przedgórskich inwentaryzacją objęto 39większych osuwisk. Występowały one w bardzo różnorodnych warunkach geolo-giczno-morfologicznych, zarówno w starych utworach skalistych, jak i w najmłod-szych gruntach pokryw czwartorzędowych (Joniec, Waśkowska-Oliwa, 2005).Ogólna charakterystyka zinwentaryzowanychosuwiskZinwentaryzowane osuwiska występowały w różnorodnych warunkach geologicz-no-morfologicznych, różne też były bezpośrednie przyczyny ich powstawania (ero-zja rzeczna, abrazja morska, niekorzystne warunki hydrogeologiczne i struktural-ne, ułożenie warstw gruntowych, oddziaływania antropogeniczne itp.). Ogólniebiorąc, pewne podobieństwo cech osuwisk wiązało się głównie z podobieństwemwarunków geologiczno-morfologicznych danego obszaru inwentaryzacji. Naprzykład w strefach występowania względnie odpornych mechanicznie glinzwałowych na wysokich brzegach klifowych dominują osuwiska o charakterze zsu-wów i obrywów, a w utworach fluwioglacjalnych głównie spływy, spełzy i osypiska.Spływy towarzyszyły też występowaniu utworów zastoiskowych w strefie brzego-wej morza. Większość osuwisk w strefie brzegowej jest aktywna, najczęściej w cy-klu dwuletnim, rzadziej wieloletnim.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]